Fraude in het familiebedrijf

Madoff en Jumbo 

Wie de Netflix-documentaire over Madoff heeft gezien, weet hoe gruwelijk de impact van fraude op een familiebedrijf kan zijn. Madoff runde een legitieme én een frauduleuze business. Toen het frauduleuze deel bekend werd, ruïneerde dat niet alleen de business, maar ook de familie. Beide zoons van Madoff waren werkzaam in het legitieme deel van het bedrijf.

De broers zagen zich gedwongen hun vader aan te geven bij de autoriteiten, nadat hun vader het hele verhaal van de fraude aan hen had opgebiecht. Daarna verbraken de broers alle contacten met hun vader en eisten ze van hun moeder om datzelfde te doen. De broers hebben hun vader nooit meer gesproken, tot aan hun dood. De een pleegde zelfmoord, de ander overleed aan kanker. Hun moeder bleef berooid en eenzaam achter.  

Zowel de fraude zelf als de gevolgen ervan zijn heel extreem, maar dichter bij huis zijn ook voorbeelden te vinden. De privéwoning van Frits van Eerd van Jumbo, een van de grootste familiebedrijven van ons land, werd doorzocht na verdenking van betrokkenheid bij witwassen. Vanwege deze situatie trad Frits terug als CEO. Enerzijds om zich te kunnen concentreren op zijn verdediging, anderzijds om het bedrijf niet te beschadigen.

Ook al waren er geen verdenkingen van onregelmatigheden binnen de Jumbo-organisatie en is überhaupt nog onduidelijk of Frits iets verkeerds heeft gedaan, is de impact op het bedrijf fors. De gesprekken binnen het bestuur en de raad van commissarissen voorafgaande aan het besluit om terug te treden zullen niet makkelijk zijn geweest. 

Fraude en ruzies in de familie 

In onze praktijk zien we regelmatig fraude en ruzies in familiebedrijven. Zo is er het voorbeeld van de beoogd opvolger van een familiebedrijf. De opvolger was zelf geen familielid, maar werd door de DGA bijna als een eigen zoon gezien. Werk en privé liepen door elkaar heen, met vage afspraken over vergoedingen, leningen etc. De beoogde opvolger maakte te enthousiast gebruik van de financiële ruimte die hem werd geboden. Het gevolg? Ruzie in de familie, de beoogd opvolger ontslagen en in de financiële problemen, en de geplande opvolgingsstructuur van tafel.  

In een ander voorbeeld vormden een aantal broers en neven samen de directie van het familiebedrijf. Een van de mannen was commercieel directeur en nam het niet zo nauw met de aanbestedingsregels. Het gevolg voor het bedrijf was uitsluiting van aanbestedingen, waardoor de toekomst van het bedrijf op het spel kwam te staan. De commercieel directeur trad onder druk van de andere familieleden terug uit zijn functie.  

Een derde voorbeeld betreft een broer en een zus die samen het bedrijf van hun ouders voortzetten. Toen een van beiden problemen kreeg met de belastingdienst, nam de ander de aandelen over. Beiden bleven zij echter wel zeer nauw betrokken bij de bedrijfsvoering. Helaas zonder daar goede afspraken over te maken. Broer en zus treffen elkaar inmiddels voor de rechter, omdat er enorme disputen zijn ontstaan over de bedrijfsvoering en de wijze van verdeling van inkomsten.  

De voorbeelden van fraude zijn niet uniek, die kunnen in elk bedrijf voorkomen. De gevolgen in een familiebedrijf zijn wel anders. Dat blijkt eigenlijk al uit de geschetste situaties.  

De fraudedriehoek bij familiebedrijven 

Iedere fraude gaat gepaard met drie elementen: druk, gelegenheid en rationalisatie. De drie elementen samen vormen de fraudedriehoek. Deze algemene kenmerken hebben bij familiebedrijven een specifiek karakter: 

• Bij het element ‘druk’ gaat het om de reden(en) waarom iemand fraude pleegt. In algemene zin zijn dat zaken als geldnood, een verslaving, voldoen aan de eisen van banken en dergelijke. Bij familiebedrijven zien we daarboven op bijvoorbeeld dat de nieuwe generatie de druk voelt om het familiebedrijf te laten groeien. Om te bewijzen dat ook zij succesvol kunnen zijn. Dat zorgt voor extra druk waardoor de neiging om de regels te overtreden groter kan worden. 
• ‘Gelegenheid’ gaat om de ruimte die er is om te frauderen, bijvoorbeeld door het ontbreken van effectieve interne controles. Of door de macht die iemand heeft om anderen instructies te geven, bijvoorbeeld de boekhouder opdracht geven de financiële administratie te manipuleren. In een familiebedrijf zien we dat vertrouwen vaak een grotere rol speelt. De kwaliteit van interne controle kan daardoor minder zijn, waardoor de gelegenheid om te frauderen toeneemt. Leden van de familie zijn vaker onaantastbaar en boven alle kritiek verheven. Ongewenst gedrag wordt eerder door de vingers gezien. Dat maakt de gelegenheid op niet-integer gedrag groter en zorgt er bovendien voor dat het ongewenste gedrag langer kan voortduren. 
• Bij het aspect ‘rationalisatie’ gaat het om de wijze waarop de fraudeur zijn eigen gedrag goed praat. Dat kunnen redenen zijn als ‘iedereen doet het’, ‘ik heb er gewoon recht op’, ‘de baas doet het ook’ of ‘belastingontduiking is geen fraude’. Bij familiebedrijven heeft de oudere generatie vaak veel geld in de onderneming gestopt. Op enig moment kan dan de behoefte ontstaan dat geld er ook weer uit te halen. En dan liefst zonder al te veel belasting te betalen. Bij DGA’s zien we dan ook vaker fiscale fraude optreden, mede omdat werk en privé meer door elkaar heen lopen. 

Bij familiebedrijven zijn dus de kenmerken van fraude anders. De impact van fraude is ook anders. Toch zijn ook hier zes fraudetypes te herkennen. 

Impact op familiebedrijven 

De kracht van familiebedrijven komt onder andere door de cultuur van deze ondernemingen. Vaak is er sprake van een familiecultuur, waar alle medewerkers lid zijn van de familie. Als dan blijkt dat een van de familieleden fraude heeft gepleegd, komen er heftige gevoelens naar boven. Het vertrouwen is geschaad, er zijn gevoelens van verraad, er is boosheid en soms ook verdriet. Het is belangrijk dat de leiding van het bedrijf daar aandacht voor heeft.  

Het valt ons op dat bij veel ruzies of beschuldigingen van fraude sprake is van vage en onduidelijke afspraken. Bijvoorbeeld over beloningen, winstverdeling, leningen, taakverdeling etc. Ook dat vloeit voort uit de familiecultuur. Als je elkaar kent en vertrouwd, dan is het niet nodig om afspraken schriftelijk vast te leggen, is de gedachte. Het risico daarvan is dat die vage afspraken door betrokkenen anders worden geïnterpreteerd. 

Een ander gegeven is dat bij fraude in de familiesfeer vaker opvolgingsproblemen een rol spelen. Regelmatig leidt de fraude of het dispuut ook tot continuïteitsproblemen. Zeker als bij de fraude een familielid is betrokken die een spilfunctie in het bedrijf vervult, of als de beoogd opvolger betrokken is, zoals in de hiervoor beschreven praktijkvoorbeelden. Vaak is de familienaam aan het bedrijf gekoppeld. Als die naam dan verbonden wordt aan fraude, heeft dat impact op het imago van het bedrijf.  

Een laatste aspect waardoor fraude meer impact kan hebben op familiebedrijven is dat er te laat wordt ingegrepen. In een familiecultuur is elkaar aanspreken vaak lastiger. Directie en medewerkers, en zeker familieleden houden elkaar vaak de hand boven het hoofd. In die cultuur is het lastiger om fraude tijdig te ontdekken en daar adequaat op te reageren.  

Aanpak en preventie van fraude

Familiebedrijven hebben dezelfde mogelijkheden om het risico op fraude te beheersen als andere bedrijven, met een aantal extra mogelijkheden en aandachtspunten. Het mooie van familiebedrijven is dat zij vaak een explicieter beeld hebben van de waarden die zij belangrijk vinden. Vaak met meer oog voor de lange termijn. Het bedrijf moet er zijn voor de volgende generatie. Die extra aandacht voor waarden en de lange termijn helpt op zich al bij het voorkomen van fraude: het juiste doen betekent namelijk ook eerlijk en integer zakendoen. Wat kan het familiebedrijf verder doen? 

• Geef integriteit een expliciete plek in het beleid, leg uit wat u verstaat onder eerlijk en integer zakendoen;  
• Maak gebruik van een familiestatuut en onderliggende reglementen, waarin afspraken duidelijk worden vastgelegd;  
• Besteed aandacht aan het creëren van een cultuur waarin ruimte is voor het bespreken van zaken die niet goed gaan. Waar ruimte is om dilemma’s te bespreken. En waarin iedereen, ook de leden van de familie, zich laten aanspreken op hun gedrag; 
• Zorg voor een goede ‘vangnet-structuur’ met een vertrouwenspersoon en een klokkenluiderregeling. Signalen van mogelijke onregelmatigheden worden zo tijdig bekend. 

In de kern komt het erop neer dat vertrouwen een mooi goed is, maar dat vertrouwen alleen niet voldoende is. Heldere afspraken en controle zijn nodig om fraude te voorkomen. Maar ook om mensen te beschermen tegen ongefundeerde beschuldigingen of te grote verleidingen. 

Meer weten?  

Vraag een vrijblijvend gesprek met één van onze adviseurs aan